Đất đai và xây dựng nông thôn mới
Đất đai là tư liệu sản xuất đặc biệt không thể thay thế trong sản xuất nông nghiệp, là tài sản vô giá giúp nông dân đảm bảo sinh kế tốt hơn. Tiếp cận, sử dụng và kiểm soát đất đai là vấn đề trung tâm của văn hóa, lịch sử, sinh kế và bản sắc của người Việt Nam (Oxfam Vietnam, 2012) và là điều kiện cần thiết để phát triển nông nghiệp và nông thôn bền vững.
Nông nghiệp, nông dân, nông thôn có vị trí chiến lược trong sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá, xây dựng và bảo vệ đất nước. Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XIII khẳng định phải “Cơ cấu lại nông nghiệp, phát triển nông nghiệp, kinh tế nông thôn gắn với xây dựng nông thôn mới (XDNTM) theo hướng nông nghiệp sinh thái, nông thôn hiện đại và nông dân văn minh”. Định hướng phát triển đất nước giai đoạn 2021–2030 đã chỉ rõ: “phát triển kinh tế nông thôn gắn với XDNTM”. Nghị quyết số 81/2023/QH15 ngày 09/01/2023 về Quy hoạch tổng thể quốc gia, Quốc hội đề ra mục tiêu phát triển đến năm 2030: “Xây dựng NTM phát triển toàn diện, bền vững và gắn với đô thị hóa…”.
Tại Việt Nam, Chương trình mục tiêu quốc gia về (XDNTM) đã có tác động rất lớn đến đời sống kinh tế xã hội của các vùng nông thôn. XDNTM đã đạt kết quả to lớn, toàn diện và mang tính lịch sử. Đến 01/2025, cả nước đã có 6.250/8.014 xã (78%) đạt chuẩn NTM; trong đó có 2.275 xã (36,4%) đạt chuẩn NTM nâng và 550 xã (8,8%) đạt chuẩn NTM kiểu mẫu. Có 305/645 đơn vị cấp huyện (47,2%) đạt chuẩn NTM; 18/219 huyện đã đạt chuẩn NTM nâng cao. Có 23 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương có 100% số xã đạt chuẩn NTM, trong đó, có 15 tỉnh, thành phố có 100% số xã đạt chuẩn NTM và 100% đơn vị cấp huyện được công nhận đạt chuẩn/hoàn thành nhiệm vụ NTM. Có 05 tỉnh được công nhận hoàn thành nhiệm vụ xây dựng NTM (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, 2025). Có tới 9/19 tiêu chí XDNTM có liên quan trực tiếp đến phân bổ và sử dụng quỹ đất (các tiêu chí thuộc nhóm quy hoạch và thực hiện quy hoạch, nhóm hạ tầng kinh tế xã hội)
Việc khai thác, quản lý và sử dụng đất một cách khôn ngoan luôn được các quốc gia, các nhà khoa học và người sử dụng đất đặc biệt quan tâm, bởi đất đai là một trong ba nguồn lực quan trọng (đất đai, vốn tài chính và lao động) để phát triển đất nước. Tổng kết Chương trình mục tiêu quốc gia về XDNTM Đảng ta đã nhận định “XDNTM chưa đồng đều, nhiều nơi chưa chú trọng đúng mức đến phát triển sản xuất, tạo sinh kế. Nguyên nhân do một số cơ chế, chính sách chậm ban hành, chưa sát thực tiễn, thiếu nguồn lực thực hiện, chậm sửa đổi, bổ sung, nhất là về đất đai…” (Ban Chấp hành Trung ương, 2022). Do vậy mà nhiệm vụ và giải pháp chủ yếu mà Nghị quyết số 19 ngày 16/06/2022 của Đảng đề ra là: Đẩy mạnh tích tụ, tập trung đất đai; phát triển nông nghiệp theo hướng hiện đại, chuyên canh hàng hoá tập trung, quy mô lớn... Xây dựng nông thôn theo hướng hiện đại gắn với đô thị hoá. Sửa đổi, bổ sung chính sách, pháp luật đất đai bảo đảm quản lý, sử dụng bền vững, hiệu quả đất nông nghiệp, thúc đẩy tích tụ, tập trung, sử dụng linh hoạt, hiệu quả đất lúa; khắc phục tình trạng bỏ hoang, làm thoái hoá đất; bảo đảm quyền, lợi ích hợp pháp của người có đất bị thu hồi theo đúng quy định của pháp luật. QHSDĐ nông thôn gắn kết với phát triển đô thị, khai thác và phát huy nguồn lực đất đai trong xây dựng, phát triển bền vững kinh tế nông thôn. Quản lý, sử dụng hiệu quả, tiết kiệm tài nguyên đất (Ban Chấp hành Trung ương, 2022). Theo Vũ Văn Phúc (2014), kinh nghiệm của các nước cho thấy quy hoạch, an sinh xã hội, chính sách đất đai, bảo vệ môi trường đất đai... là những vấn đề quan trọng trong XDNMT.
Quy hoạch sử dụng đất trong xây dựng nông thôn mới
Quy hoạch xây dựng xã NTM bao gồm: (i) Quy hoạch định hướng phát triển không gian; (ii) Quy hoạch sử dụng đất và hạ tầng thiết yếu cho phát triển sản xuất, Quy hoạch phát triển hạ tầng kinh tế - xã hội - môi trường; (iii) Quy quy hoạch điểm dân cư nông thôn hoặc trung tâm xã (còn gọi là quy hoạch chi tiết).
Với xuất phát điểm là một nước mà kinh tế chủ yếu dựa vào nông nghiệp, nhiệm vụ CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn là nhiệm vụ quan trọng hàng đầu. Do vậy, vai trò của quy hoạch sử dụng đất trong thực hiện Chương trình mục tiêu Quốc gia XDNTM, được thể hiện ở các khía cạnh sau:
(i) Quy hoạch sử dụng đất xác định các khu vực sẽ được phát triển, bảo tồn và sử dụng hợp lý qua đó góp phần phát triển kinh tế xã hội bền vững, tăng thu nhập cho dân cư nông thôn, ổn định kinh tế xã hội và bảo vệ môi trường, tạo tiền đề quan trọng đảm bảo thắng lợi cho thực hiện Chương trình mục tiêu quốc XDNTM;
(ii) Quy hoạch sử dụng đất nhằm phân bổ quỹ đất cho các mục tiêu phát triển nông nghiệp, công nghiệp, thương mại và dịch vụ, qua đó thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng tích cực, góp phần phân công lao động xã hội tại chỗ thực hiện XDNTM thành công;
(iii) Quy hoạch sử dụng đất nhằm phân bổ và sử dụng đất một cách khoa học, hợp lý;bảo vệ tài nguyên đất đai và môi trường sống đặc biệt quan trọng trong việc phát triển nông thôn, nơi đất đai có vai trò không thể thay thế trong sản xuất nông nghiệp và người dân gắn bó chặt chẽ với môi trường thiên nhiên. Thực hiện tốt mục tiêu, nội dung XDNTM là cơ sở, tiền đề để thực hiện quản lý sử dụng đất bền vững;
(iv) quy hoạch sử dụng đất phù hợp giúp tăng cường công tác quản lý nhà nước, hạn chế tình trạng vi phạm trong sử dụng đất, nâng cao hiệu quả quản lý, sử dụng đất, nâng cao giá trị đất đai, từ đó tạo nguồn vốn tích luỹ và những điều kiện cần thiết cho XDNTM, ngược lại XDNTM là mục tiêu để xây dựng định hướng quản lý sử dụng đất bền vững.
(v) Quy hoạch sử dụng đất nhằm xác định các khu vực cần đầu tư hạ tầng xã hội (đường giao thông, cấp thoát nước, điện, trường học, bệnh viện, chợ…), tạo ra những khu vực có thể phát triển đô thị, công nghiệp Qua đó nâng cao chất lượng sống của người dân nông thôn, rút ngắn khoảng cách giữa nông thôn và thành thị, nâng cao chất lượng đời sống và tạo động lực cho người dân an tâm sinh sống và làm việc tại quê hương.
Về mục tiêu: quy hoạch sử dụng đất nhằm chuyển dịch cơ cấu đất đai theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa; quy hoạch sử dụng đất để xây dựng hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế xã hội nông thôn ngày càng hiện đại và đáp ứng yêu cầu đổi mới và phát triển các hình thức tổ chức sản xuất có hiệu quả ở nông thôn. Đồng thời quy hoạch sử dụng đất sẽ góp phần đẩy mạnh hiện đại hoá nông nghiệp, ứng dụng tiến bộ khoa học - công nghệ và góp phần nâng cao thu nhập, giải quyết tốt các vấn đề xã hội và bảo vệ tài nguyên, môi trường sinh thái.
Để quy hoạch sử dụng đất đáp ứng được các mục tiêu trong XDNTM, trước tiên thay đổi SDĐ cần tập trung vào các nội dung cơ bản sau: (i) Thay đổi mục đích sử dụng đất để tạo điều kiện chuyển dịch cơ cấu đất đai theo hướng tích tụ, tập trung đất đai, tạo điều kiện cho phát triển nông nghiệp. (ii) Thay đổi diện tích (thay đổi quy mô sử dụng đất) nhằm mục tiêu hướng tới sản xuất nông nghiệp hàng hóa tập trung quy mô lớn, hiệu quả, bền vững. (iii) Thay đổi quyền sử dụng đất để tạo điều kiện tích tụ, tập trung đất đai.
Quy hoạch sử dụng đất trong quá trình XDNTM chịu tác động của 2 nhóm yếu tố chính là: (i) Điều kiện tự nhiên; (ii) Điều kiện kinh tế xã hội (Hệ thống chính sách; Vai trò của Nhà nước; Kết cấu hạ tầng KTXH; thành tựu của khoa học - công nghệ vào sản xuất và dịch vụ; chất lượng nguồn nhân lực; Sự phát triển các chủ thể sản xuất; thị trường).
Một số thách thức của quy hoạch sử dụng đất trong xây dựng nông thôn mới, đó là: (i) Thách thức liên quan đến thay đổi diện tích sử dụng đất do đất đai phân tán, quy mô nhỏ, vốn đầu tư ít, lao động thủ công; năng suất, chất lượng, sản lượng thấp; hiệu quả sử dụng đất thấp; (ii) Thách thức liên quan đến thay đổi mục đích sử dụng đất để nâng cao hiệu quả sử dụng đất và ổn định xã hội, đặc biệt là vấn đề thu hồi đất để thực hiện quy hoạch sử dụng đất; (iii) Thách thức liên quan đến thay đổi quyền sử dụng đất, đặc biệt là thị trường quyền sử dụng đất nông nghiệp.
Tài liệu tham khảo
1. Ban Chấp hành Trung ương (2022). Nghị quyết số 19-NQ/TW ngày 16/6/2022 về nông nghiệp, nông dân, nông thôn đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.
2. Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (2025). Một số định hướng và yêu cầu trong xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2026-2030. Báo cáo ngày 20/02/2025.
3. Oxfam Vietnam (2012). Tăng cường tiếng nói cộng đồng để lựa chọn đúng đắn- vấn đề sử dụng đất và thay đổi quyền sử dụng đất ở miền Trung Việt Nam. Nxb Oxfarm.
4. Vũ Văn Phúc (2014). Xây dựng nông thôn mới - những vấn đề lý luận và thực tiễn. Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
PGS.TS. Đỗ Thị Tám - Bộ môn QHĐĐ, Khoa Tài nguyên và Môi trường