Gian lận thực phẩm đã trở thành một thách thức toàn cầu, gây thiệt hại kinh tế nghiêm trọng, ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng và làm suy giảm niềm tin xã hội đối với ngành thực phẩm. Theo các ước tính, tổng thiệt hại do gian lận thực phẩm có thể lên tới 37 - 65 tỷ USD mỗi năm. Trong bối cảnh chuỗi cung ứng ngày càng mở rộng và phức tạp, đòi hỏi sự xuất hiện của các giải pháp công nghệ mới nhằm tăng cường tính xác thực và minh bạch cho thực phẩm.
1. Bản chất và những hình thức gian lận thực phẩm phổ biến
Gian lận thực phẩm được hiểu là việc cố ý đánh lừa người tiêu dùng hoặc các bên trong chuỗi cung ứng nhằm đạt lợi ích kinh tế. Các hành vi này bao gồm thay thế, pha trộn, làm giả nhãn mác, hoặc đưa ra thông tin sai lệch về sản phẩm. Một số hành vi còn được xếp vào nhóm “Pha trộn vì mục đích kinh tế” (Economically Motivated Adulteration - EMA), trong đó sản phẩm bị thay đổi nhằm làm tăng giá trị bề ngoài hoặc giảm chi phí sản xuất.
Các dạng gian lận thực phẩm thường gặp có thể kể đến:
- Thay thế: Đổi nguyên liệu đắt tiền bằng nguyên liệu rẻ hơn, ví dụ thay dầu ô liu nguyên chất bằng dầu rẻ tiền.
- Pha loãng: Thêm nước hoặc chất khác vào sản phẩm để tăng thể tích, như pha nước vào mật ong.
- Tăng cường không phép: Thêm phụ gia không được phê duyệt để cải thiện màu sắc, mùi vị sản phẩm.
- Làm giả: Sản xuất sản phẩm giả mạo thương hiệu, nhãn mác.
- Ghi nhãn sai: Dán nhãn hữu cơ cho sản phẩm không đạt chuẩn.
- Che giấu: Ẩn đi những khuyết điểm hoặc nguồn gốc không minh bạch của sản phẩm.
Thực tế, nhiều nhóm thực phẩm đã từng bị phát hiện gian lận, điển hình như: mật ong pha đường, dầu ô liu pha trộn, hải sản gắn sai nhãn loài, thịt bò bị thay bằng thịt ngựa, nước trái cây pha loãng, hay sữa bột pha trộn phụ gia không phép. Các sản phẩm hữu cơ, cao cấp hoặc có giá trị thương mại cao thường là mục tiêu chính của gian lận do tiềm năng lợi nhuận lớn.
2. Các yếu tố thúc đẩy gian lận thực phẩm
Sự phức tạp và thiếu minh bạch trong chuỗi cung ứng, động cơ tài chính, sự thiếu kiểm soát nội bộ và nhận thức hạn chế của người tiêu dùng là những yếu tố chính thúc đẩy gian lận thực phẩm. Bên cạnh đó, thương mại điện tử và giao thương toàn cầu ngày càng mở rộng cũng tạo thêm cơ hội cho các hành vi gian lận phát sinh.
3. Các giải pháp và công nghệ giảm thiểu gian lận thực phẩm
Để ứng phó với vấn đề này, nhiều giải pháp khoa học và công nghệ đã được phát triển, có thể phân thành ba nhóm chính: hệ thống cảnh báo sớm, công nghệ phân tích xác thực và công nghệ chống giả mạo trên bao bì.
3.1 Tiếp cận hệ thống
Các hệ thống cảnh báo như RASFF, HorizonScan, cùng các mạng lưới như Food Integrity Network giúp ghi nhận, phân tích và chia sẻ thông tin gian lận thực phẩm toàn cầu. Công cụ đánh giá rủi ro như SSAFE hay VACCP cũng hỗ trợ doanh nghiệp xác định các điểm dễ bị gian lận trong chuỗi cung ứng, từ đó chủ động thiết lập biện pháp phòng ngừa.
Blockchain cũng đang được ứng dụng rộng rãi nhằm minh bạch hóa quy trình sản xuất và phân phối thực phẩm, giúp truy xuất nguồn gốc và phát hiện bất thường nhanh chóng.
3.2 Công nghệ phân tích phát hiện gian lận
Các công nghệ phân tích ngày càng hiện đại cho phép xác thực nguồn gốc và thành phần thực phẩm chính xác và nhanh chóng:
- Quang phổ (Spectroscopy): Các phương pháp như NIR, MIR, FTIR và Raman giúp nhận diện dấu vết hóa học đặc trưng của sản phẩm.
- Khối phổ (Mass Spectrometry): Phân tích thành phần phân tử chi tiết, hữu ích trong việc phát hiện chất pha trộn hoặc phụ gia bất hợp pháp.
- Kỹ thuật vân tay DNA (DNA Fingerprinting): Phân tích gen để xác định nguồn gốc thực phẩm như thịt, cá, mật ong.
- Hình ảnh siêu phổ (Hyperspectral Imaging) và cảm biến điện tử (e-nose, e-tongue): Các công nghệ cho phép kiểm tra nhanh, không phá hủy mẫu ngay tại hiện trường.
Đặc biệt, các thiết bị cầm tay như phổ kế LIBS hoặc phổ kế gắn điện thoại thông minh đang mở ra hướng đi mới cho việc kiểm tra thực phẩm tại chỗ, với tốc độ nhanh, chi phí thấp.
3.3 Công nghệ chống giả mạo bao bì
Cùng với việc kiểm soát bên trong sản phẩm, việc chống giả mạo trên bao bì cũng rất quan trọng. Một số giải pháp bao gồm:
- Gắn mã QR, RFID giúp truy xuất nguồn gốc.
- Sử dụng mực in chống giả như mực phát quang hay biến đổi màu.
- Ứng dụng cảm biến nano tích hợp trong bao bì để phát hiện gian lận.
Những công nghệ này không chỉ giúp doanh nghiệp bảo vệ thương hiệu mà còn tạo thêm lòng tin cho người tiêu dùng.
4. Thách thức và triển vọng tương lai
Mặc dù các công nghệ phát hiện gian lận đã đạt nhiều tiến bộ, việc triển khai rộng rãi trong công nghiệp vẫn còn bị cản trở bởi chi phí cao, yêu cầu chuyên môn và sự thiếu đồng bộ trong quy trình sản xuất. Tuy nhiên, với sự phát triển mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo, học sâu và tự động hóa, các hệ thống kiểm soát gian lận trong tương lai sẽ có thể hoạt động trực tuyến, tích hợp trực tiếp vào dây chuyền sản xuất.
Sự kết hợp nhiều kỹ thuật phân tích và phát triển các thiết bị đa chức năng cầm tay hứa hẹn sẽ là xu hướng tất yếu trong việc xây dựng một chuỗi cung ứng thực phẩm minh bạch, an toàn và bền vững.
Kết luận
Gian lận thực phẩm là một thách thức phức tạp, đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ giữa khoa học công nghệ, quản lý chuỗi cung ứng và nâng cao nhận thức cộng đồng. Việc ứng dụng các công nghệ xác thực tiên tiến, hệ thống cảnh báo sớm và các giải pháp chống giả mạo không chỉ góp phần bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng mà còn thúc đẩy sự phát triển bền vững của toàn ngành thực phẩm.
Nguồn:
Lược dịch từ tài liệu “Fernando, I., Fei, J., Cahoon, S., & Close, D. C. (2024). A review of the emerging technologies and systems to mitigate food fraud in supply chains. Critical Reviews in Food Science and Nutrition, 1-28”.