Sự gia tăng nhanh chóng của ung thư đại trực tràng ở người trưởng thành dưới 50 tuổi đã làm tăng sự chú ý đến chế độ ăn uống, an toàn thực phẩm và các nguy cơ liên quan đến lối sống, trong mạng lưới phức tạp của các yếu tố môi trường và hành vi ảnh hưởng đến sức khỏe lâu dài.
Ung thư đại trực tràng, loại ung thư phổ biến thứ ba trên thế giới, đã tăng mạnh ở nhóm người trẻ trong ba thập kỷ qua. Mặc dù các bệnh di truyền như hội chứng Lynch chiếm khoảng 10-20% các trường hợp khởi phát sớm, các nghiên cứu đăng trên The Lancet Oncology và NPJ Precision Oncology ngày càng chỉ ra vai trò của chế độ ăn, mầm bệnh truyền qua thực phẩm, béo phì và thiếu vận động là những yếu tố góp phần.
Nghiên cứu tiếp tục làm rõ các mối liên hệ này, nhưng hiện tại hành động phòng ngừa đang được quan tâm.
Mầm bệnh và thách thức về an toàn thực phẩm
Các mầm bệnh truyền qua thực phẩm có thể góp phần làm tăng nguy cơ ung thư đại trực tràng, dù vai trò của chúng trong các ca bệnh khởi phát sớm vẫn đang được điều tra. Nghiên cứu năm 2024 của Đại học Florida đề xuất vi khuẩn Campylobacter jejuni, một tác nhân nhiễm phổ biến trên gia cầm, có thể thúc đẩy tiến triển ung thư đại tràng thông qua độc tố cytolethal distending toxin (CDT), gây tổn thương DNA. C. jejuni gây hơn 1,5 triệu ca nhiễm đường ruột mỗi năm tại Mỹ, chủ yếu từ gà chưa nấu chín, theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC). Tuy nhiên, các nghiên cứu trên người là cần thiết để xác nhận mối liên hệ trực tiếp với ung thư đại trực tràng.
Tương tự, vi khuẩn Helicobacter pylori, một yếu tố nguy cơ đã biết của ung thư dạ dày, có thể thúc đẩy ung thư đại trực tràng thông qua viêm mạn tính và rối loạn chuyển hóa, dù ảnh hưởng của nó đối với người trẻ tuổi chưa rõ ràng, theo tổng quan năm 2025 trên BMC Global and Public Health. Các vi khuẩn khác như Fusobacterium nucleatum và một số chủng E. coli cũng được liên kết chặt chẽ với ung thư đại trực tràng, làm nổi bật vai trò phức tạp của hệ vi sinh đường ruột.
Các khoảng trống trong quản lý an toàn thực phẩm có thể làm tăng rủi ro này. Báo cáo của Văn phòng Kiểm toán Chính phủ Mỹ tháng 2/2025 cho thấy Bộ Nông nghiệp Mỹ (USDA) chưa hoàn thiện tiêu chuẩn hiệu suất đối với Salmonella và E. coli trong thịt và gia cầm, tiềm ẩn nguy cơ gia tăng tiếp xúc với các mầm bệnh truyền qua thực phẩm. Dù các mầm bệnh này ít liên quan trực tiếp đến ung thư đại trực tràng hơn các loại khác, nhiễm trùng mạn tính hoặc viêm có thể góp phần gây mất cân bằng hệ vi sinh đường ruột, tuy ảnh hưởng cụ thể vẫn đang được nghiên cứu.
Biến đổi khí hậu có thể gián tiếp làm tăng rủi ro an toàn thực phẩm bằng cách thúc đẩy sự phát triển của Salmonella và Campylobacter trong nhiệt độ ấm hơn và làm ô nhiễm nguồn nước tưới do các hiện tượng thời tiết cực đoan như lũ lụt, theo đánh giá phối hợp của USDA và NOAA. Mặc dù điều này có thể làm tăng nguy cơ ung thư đại trực tràng do tăng tiếp xúc với mầm bệnh, bằng chứng trực tiếp vẫn còn hạn chế. Cần thêm các nghiên cứu để xác định cụ thể tác động của thay đổi khí hậu lên tỷ lệ ung thư đại trực tràng, đặc biệt ở người trẻ.
Chế độ ăn và lối sống
Phân tích của Lancet Oncology năm 2024 cho thấy tỷ lệ ung thư đại trực tràng tăng ở 7 trong số 50 quốc gia được khảo sát. Tại Mỹ, gần 18.000 người dưới 50 tuổi được chẩn đoán mỗi năm, khác biệt rõ so với các thế hệ trước. Khác với người lớn tuổi được sàng lọc định kỳ, bệnh nhân trẻ thường được phát hiện ở giai đoạn muộn hơn.
Chế độ ăn gọi là phương Tây — giàu thịt đỏ và thịt chế biến, đường bổ sung, thiếu chất xơ — là trọng tâm nghiên cứu. Nghiên cứu năm 2024 của Cleveland Clinic đăng trên NPJ Precision Oncology phát hiện các chuyển hóa từ thịt đỏ và thịt chế biến như arginine và sản phẩm phụ chu trình ure tăng đáng kể ở bệnh nhân ung thư đại trực tràng trẻ tuổi. Các hợp chất này được cho là thúc đẩy viêm và mất cân bằng hệ vi sinh đường ruột, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển khối u.
Chế độ ăn nhiều đồ uống có đường và ít trái cây, rau củ, ngũ cốc nguyên hạt cũng liên quan đến tăng nguy cơ ung thư, theo tổng quan năm 2022 trên Frontiers in Nutrition, kết nối với adenoma đại trực tràng — tổn thương tiền ung thư giai đoạn sớm.
Hệ vi sinh đường ruột, trung tâm phát triển ung thư đại trực tràng, chịu ảnh hưởng lớn từ chế độ ăn. Chế độ ăn ít chất xơ làm giảm đa dạng vi sinh vật và lượng axit béo chuỗi ngắn bảo vệ, trong khi tiêu thụ nhiều thịt đỏ thúc đẩy vi khuẩn chuyển hóa lưu huỳnh sản sinh khí hydrogen sulfide gây tổn thương DNA biểu mô, theo nghiên cứu năm 2025 trên Gut Microbes.
Ngoài chế độ ăn, các yếu tố lối sống khác cũng đóng vai trò quan trọng. Béo phì, thói quen ít vận động và hút thuốc liên quan đến tăng nguy cơ; nghiên cứu năm 2023 trên JAMA Oncology cho thấy thừa cân và hoạt động thể chất thấp làm tăng nguy cơ ung thư đại trực tràng khởi phát sớm từ 1,5 đến 2 lần. Các yếu tố này, kết hợp với tiếp xúc môi trường, có khả năng tương tác với chế độ ăn để tăng nguy cơ ung thư.
Kêu gọi phòng ngừa
Nỗ lực phòng ngừa đang được thúc đẩy. Tiến sĩ Suneel Kamath, tác giả chính của nghiên cứu Cleveland Clinic, nhấn mạnh tư vấn dinh dưỡng, khuyến khích giảm tiêu thụ thịt đỏ, thịt chế biến, đường bổ sung và tăng cường ăn thực phẩm thực vật giàu chất xơ như trái cây, rau và ngũ cốc nguyên hạt. Các chuyên gia cũng khuyến nghị duy trì cân nặng khỏe mạnh, hoạt động thể chất đều đặn ít nhất 150 phút mỗi tuần và tránh hút thuốc để giảm nguy cơ ung thư đại trực tràng.
Các nhà vận động y tế công cộng kêu gọi tăng cường quy định an toàn thực phẩm, hoàn thiện tiêu chuẩn mầm bệnh trong gia cầm và cải thiện truy vết dịch bệnh. Liên minh Phân tích An toàn Thực phẩm Liên ngành của CDC đang nỗ lực nâng cao phương pháp xác định nguồn gây bệnh truyền qua thực phẩm. Mặc dù cải thiện an toàn thực phẩm có thể giảm nguy cơ về hệ tiêu hóa, thay đổi chế độ ăn và lối sống được cho là có tác động lớn hơn trong phòng ngừa ung thư đại trực tràng.
Lực lượng Công tác Dịch vụ Phòng ngừa Hoa Kỳ khuyến nghị sàng lọc định kỳ bắt đầu từ 45 tuổi đối với người có nguy cơ trung bình. Với người dưới 45 tuổi có yếu tố nguy cơ như tiền sử gia đình, béo phì hoặc triệu chứng như chảy máu trực tràng, sàng lọc sớm hơn có thể cần thiết. Người dân nên tham khảo ý kiến bác sĩ để đánh giá nguy cơ cá nhân. Người tiêu dùng cũng được khuyến cáo nấu chín kỹ thịt, tăng cường protein thực vật và cảnh giác với các đợt thu hồi thực phẩm.
Với phần lớn các trường hợp có thể phòng ngừa bằng thay đổi lối sống, sự gia tăng ung thư đại trực tràng ở người trẻ đòi hỏi hành động cấp bách, theo các nhà nghiên cứu. Trong khi nghiên cứu ngày càng làm rõ tác động của chế độ ăn, an toàn thực phẩm và yếu tố môi trường, nhiều mối liên hệ như vai trò của mầm bệnh cụ thể và biến đổi khí hậu vẫn đang được khám phá. Các nghiên cứu tiếp tục sẽ làm sáng tỏ những quan hệ này, nhưng bằng chứng hiện tại nhấn mạnh tầm quan trọng của chế độ ăn cân bằng, lối sống năng động và thực hành an toàn thực phẩm nghiêm ngặt trong việc giảm nguy cơ ung thư đại trực tràng.
Theo Jonan Pilet, www.foodsafetynews.com
Nguyễn Vĩnh Hoàng – Bộ môn QLCL&ATTP, biên dịch và chỉnh sửa